Co wynika z uchwały III CZP 17/15?

Sąd Najwyższy w dniu 20 listopada 2015 r. w składzie 7 sędziów wydał długo oczekiwaną uchwałę w sprawie kontroli abstrakcyjnej postanowień wzorców umownych o następującej treści:

1. Prawomocność materialna wyroku uznającego postanowienie wzorca umowy za niedozwolone wyłącza powództwo o uznanie za niedozwolone postanowienia tej samej treści normatywnej, stosowanego przez przedsiębiorcę pozwanego w sprawie, w której wydano ten wyrok (art. 365 i 366 k.p.c.). 
2. Prawomocność materialna wyroku uznającego postanowienie wzorca umowy za niedozwolone - także po wpisaniu tego postanowienia do rejestru (art. 479[45] § 2 k.p.c.) - nie wyłącza powództwa o uznanie za niedozwolone postanowienia tej samej treści normatywnej, stosowanego przez przedsiębiorcę niebędącego pozwanym w sprawie, w której wydano ten wyrok  (art. 365 i 366 w związku z art. 479[43] k.p.c.).

W poniższych punktach znajdziecie informacje o skutkach, które może wywrzeć uchwała na orzecznictwo sądów powszechnych i Prezesa UOKiK. Piszę „może”, ponieważ formalnie uchwała wydana przez Sąd Najwyższy nie wiąże wskazanych wyżej podmiotów.

1.    Nie można pozwać tego samego przedsiębiorcy ponownie o tą samą klauzulę

Mówi o tym pkt 1 uchwały. Rozszerzenie prawomocności materialnej orzeczenia na wszystkich klientów pozwanego przedsiębiorcy nie było sporna w orzecznictwie - tej kwestii dotyczyła już uchwała SN z 19 grudnia 2003 r. (III CZP 95/03).

Treść uchwały akceptuje też utrwalony w orzecznictwie pogląd, zgodnie z której powaga rzeczy osądzonej obejmuje nie tylko klauzulę identyczną do będącej przedmiotem rozstrzygnięcia, lecz również klauzulę tożsamą. Po sformułowaniu „tej samej treści normatywnej” od uzasadnienia uchwały można spodziewać się liberalnego podejścia, niewymagającego istotnego podobieństwa pod względem językowym.

Sama uchwała nie porusza jednak kwestii tożsamości wzorca umownego. TS UE w wyroku z dnia 26 kwietnia 2012 r. w sprawie C-472/10 Invitel uznał, że związanie orzeczeniem na przyszłość dotyczy „tego samego wzorca umowy”. Nawet identyczne postanowienie może nie być abuzywne w przypadku odpowiedniej zmiany wzorca przez pozwanego przedsiębiorcę (więcej tutaj). Być może uzasadnienie przyniesie jakieś nowości w tym zakresie.

2.    Można pozwać innego przedsiębiorcę o klauzulę tożsamą do tej widniejącej w rejestrze

Jak już pisałem wcześniej, uchwała SN otwiera drogę dla quasi konsumenckich organizacji i prawników dla ponownego zalewu SOKiKu multipozwami – z uwagi jednak na przekazanie kontroli abstrakcyjnej Prezesowi UOKiK, okno zamyka się 16 kwietnia 2016 r.

3.    Prezes UOKiK nie może ukarać przedsiębiorcy innego niż pozwany za stosowanie klauzuli widniejącej w rejestrze

Powyższy wniosek nie wynika z opublikowanej uchwały, jednak można się spodziewać, że zostanie zawarty w orzeczeniu. Poniżej kilka argumentów uzasadniających powyższa tezę.

a)    w składzie 7 sędziów orzekało 3 sędziów z Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych – odsyłam do wcześniejszego wpisu

b)    przepis art. 24 ust. 2 pkt 1 uokk nie ustanawia zakazu posługiwania się postanowieniami wpisanymi do rejestru

SN w uchwale w sprawie III SK 18/13 jasno wyłożył – z powołaniem się na liczne poglądy doktryny i orzecznictwa - że „zachowaniu polegającemu na stosowaniu przez innego przedsiębiorcę postanowień wzorca umowy wpisanych do rejestru, o którym mowa w art. 24 ust. 2 pkt 1 uokik z 2007 r., nie można przypisać bezprawności”. Oznacza to, że na gruncie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów istnienie zakazu posługiwania się widniejącym w rejestrze postanowieniem można wywieść jedynie z objęcia przedsiębiorcy, niebędącego pozwanym, mocą wiążącą wyroku SOKiK, uznającego to postanowienie za niedozwolone.

Zgodnie z uchwałą III CZP 17/15, wyrok stwierdzający niedozwolony charakter postanowienia i zakazujący jego używania nie wiąże przedsiębiorców innych niż pozwany, co prowadzi do wniosku o niedopuszczalności stosowania w stosunku do takich przedsiębiorców sankcji karnych przewidzianych w ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów.

c)    Problematyka mocy wiążącej klauzuli wpisanej do rejestru / wyroku stwierdzającego abuzywność klauzuli jest nierozerwalnie powiązana

Istota problemu w przypadku obu instytucji jest identyczna – czy akt stosowania prawa w indywidualnej sprawie, po którym następuje czynność o charakterze technicznym, polegająca na wpisie klauzuli do rejestru, może wywoływać skutek w stosunku do innego przedsiębiorcy, całkowicie niezwiązanego z tą sprawą.

Większość ostatnich orzeczeń Sądu Najwyższego przywołuje łącznie orzeczenia wydawane przez Izbę Cywilną oraz Izbę Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych. Gwoli przykładu można wskazać:

-        postanowienie SN z dnia 19 marca 2014 r. I CSK 20/14;

-        uchwałę SN z dnia 7 października 2008 r. III CZP 80/08;

-        wyrok SN z dnia 5 czerwca 2007 r. I CSK 117/07;

-        postanowienie SN z dnia 16 września 2011 r. I CSK 676/10;

-        wyrok SN z dnia 20 września 2013 r. II CSK 708/12;

-        wyrok SN z dnia 30 maja 2014 r. III CSK 204/13;

-        uchwałę SN z dnia 13 grudnia 2013 r. III CZP 73/13;

-        wyrok z dnia 12 kwietnia 2011 r. III SK 44/10;

-        wyrok SN z dnia 23 października 2013 r. IV CSK 142/13.

W ten sposób to zagadnienie przedstawiane jest również we wniosku Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 2015 r. BSA I-4110-1/15 w sprawie III CZP 17/15. Tak samo czyni Prezes UOKiK, który w toku prac nad reformą kontroli abstrakcyjnej postanowień umownych prowadzoną przez Ministerstwo Sprawiedliwości wskazał (Pismo Prezesa UOKiK z dnia 16 czerwca 2014 r., znak: DDK-073-27/14/AK/ISz – wyróżn. własne):

W tym miejscu zwracam uwagę na niejednolitość orzecznictwa Sadu Najwyższego w zakresie skutków wpisania niedozwolonego postanowienia wzorca umowy do Rejestru. Dla porównania można wskazać chociażby dwa ostatnie orzeczenia w sprawach: III SK 18/13 (wyrok SN z dnia 12 lutego 2014 r.) oraz I CSK 20/14 (postanowienie SN z dnia 19 marca 2014 r.). […] Z uwagi na fakt, że beneficjentami kontroli abstrakcyjnej są konsumenci, należy zapewnić prymat wykładni ww. przepisu zapoczątkowanej uchwałą SN z dnia 13 lipca 2006 r. (III SZP 3/06).

Na marginesie trzeba przypomnieć o pytaniu prejudycjalnym, skierowanym do TS UE przez Sąd Apelacyjny w Warszawie (C-119/15), które zmierza do wyjaśnienia zgodności z art. 6 ust. 1 i art. 7 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich w zw. z art. 1 i 2 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/22/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie nakazów zaprzestania szkodliwych praktyk w celu ochrony interesów konsumentów przepisu art. 24 ust. 2 pkt 1 uokk – w odniesieniu do przedsiębiorców nie będących pozwanymi.

Mam nadzieję, że Trybunał nie zapomni o Karcie Praw Podstawowych UE i takich „drobiazgach” jak prawo do sądu i prawo do obrony… W szczególności z uwagi na prawnokarny charakter postępowania przez Prezesem UOKiK.

Warto też zauważyć, że ostatnio Prezes UOKiK wykazuje daleko posuniętą ostrożność w korzystaniu z art. 24 ust. 1 pkt 1 uokk. Zdarzyło się kilka decyzji zobowiązujących, decyzje nakładające kary stanowią rzadkość (kołacze mi się w pamięci kilka w wykonaniu niektórych delegatur).