Klauzule (nie)symetryczne w umowach konsumenckich (wyrok TS UE w sprawie C-472/10 Invitel a sprawa polska)

Sąd Apelacyjny w Warszawie postanowił zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości UE z pytaniem prejudycjalnym dotyczącym możliwości rozciągnięcia skutków orzeczenia stwierdzającego niedozwolony charakter postanowienia wzorca umownego na innych przedsiębiorców. Poniżej kilka słów o tym, co powinien odpowiedzieć Trybunał.

Zgodnie z doniesieniami Konsument w sieci, pytanie ma dotyczyć:
 

stosowania art. 24 ust.1 i ust. 2 pkt 1 u.o.k.i.k. w zw.  art. 479⁴³ k.p.c. oraz w zakresie zgodności stosowanej przez Prezesa UOKiK oraz sądy krajowe interpretacji ww. przepisów z przepisami Dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, w szczególności z art. 6 i art. 7 dyrektywy, oraz z przepisami Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/22/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie nakazów zaprzestania szkodliwych praktyk w celu ochrony interesów konsumentów, w szczególności z art. 7 dyrektywy.

Odpowiedzi na to pytanie można się doszukiwać w wyroku TS UE z dnia 26 kwietnia 2012 r. w sprawie C-472/10 Invitel, w którym Trybunał stwierdził, że (wyróżn. własne):

w wypadku stwierdzenia nieuczciwego charakteru postanowienia wzorca umowy w ramach takiego postępowania sądy krajowe są zobowiązane, także na przyszłość, wyciągać z urzędu wszelkie konsekwencje wynikające z prawa krajowego, tak aby wspomniane postanowienie nie wiązało konsumentów, którzy zawarli z zainteresowanym przedsiębiorcą umowę, do której stosuje się ten sam wzorzec umowy.

Podkreślenia i pogrubienia wymagał zwrot-klucz w cytowanym wyżej fragmencie jednej z tez wyroku Trybunału – można z niego wnioskować, że postanowienie może być uznane za niedozwolone tylko w odniesieniu do konkretnego wzorca stosowanego przez pozwanego przedsiębiorcę. Oznacza to, że jeżeli dany przedsiębiorca zmieni stosowany przez siebie wzorzec umowny, klauzula może utracić swój abuzywny charakter (w tym zakresie pewne doprecyzowanie ze strony TS UE by się przydało).

Tymczasem, zgodnie z lansowanym przez Prezesa UOKiK absolutnie niekonstytucyjną wykładnią (więcej tutaj i tutaj), klauzula raz wpisana do rejestru wiąże erga omnes wszystkich przedsiębiorców, stając się swoistym przepisem prawa.

W rezultacie przepisy (zdaniem Prezesa UOKiK) pozwalają na zakwestionowanie stosowania klauzuli, która w przypadku konkretnego wzorca nie byłaby uznana za abuzywną. Dzieje się to w szczególności w przypadku, w którym niekorzystna dla konsumenta klauzula równoważona jest przez inne postanowienia umowne.

Poniżej kilka ciekawych wypowiedzi na ten temat:

-        „skutkiem wyroków Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów byłoby wyeliminowanie konkretnych klauzul z obrotu prawnego, a nie z konkretnego wzorca, także w przypadkach, gdy zapisy te są stosowane zgodnie z dobrymi obyczajami i nie naruszają interesu konsumenta (np. towarzyszą im symetryczne zapisy na korzyść konsumenta lub wysokość kary umownej albo odstępnego nie jest w tym przypadku wygórowana).

(H. Ciepła [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do artykułów 367 – 505³⁷, Tom II, red. K. Piasecki, Warszawa s. 610)

 

-        stwierdzenie abuzywności następuje w kontekście całego wzorca i w odniesieniu do stosunków prawnych, które reguluje. W szczególności abuzywność klauzuli może wynikać z braku analogicznego zapisu na korzyść konsumenta (np. art. 385  3 pkt 14 i 16 Kc), niewspółmierność świadczenia konsumenta (art. 3853 pkt 17 Kc) lub braku związku z przedmiotem umowy (art. 3853 pkt 7 Kc). Gdyby więc, jak chce tego Prezes Urzędu, przyjąć, że zakaz stosowania klauzuli wpisanej do rejestru dotyczy także innych podmiotów stosujących w umowach z konsumentami wzorce umów zawierające identyczne lub podobne postanowienia umowne, to w istotny sposób podważałoby to sens kontroli abstrakcyjnej wzorca. Skutkiem wyroków Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów byłoby wyeliminowanie konkretnych klauzul z obrotu prawnego, a nie z konkretnego wzorca, także w przypadkach, gdy zapisy te są stosowane zgodnie z dobrymi obyczajami i nie naruszają interesu konsumenta (np. towarzyszą im symetryczne zapisy na korzyść konsumenta lub wysokość kary umownej albo odstępnego nie jest w tym przypadku wygórowana).

(Wyrok SOKiK z dnia 22 sierpnia 2005 r., sygn. akt XVII Ama 21/05, dostępny w LEXie)

 

-        Już dla studenta trzeciego roku studiów prawniczych jest rzeczą oczywistą, że gdy w jednej umowie dane postanowienie można uznać za sprzeczne z dobrymi obyczajami, w innej – ze względu na pozostałą treść umowy – może ono być w pełni skuteczne. Koronnym tego dowodem niech będzie klauzula wpisana pod numerem 3191, która do kwestii nieuregulowanej w umowie nakazywała stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego. W konkretnym przypadku celem przedsiębiorcy było wyłączenie zastosowania przepisów szczególnych, tzn. ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej. Gdyby uznać, że powołana klauzula nie może być stosowana przez któregokolwiek przedsiębiorcę, jak tego domagają się protagoniści wariantów 2 – 4, doszlibyśmy do absurdalnego wniosku o niemożności powołania w jakiejkolwiek umowie odesłania do Kodeksu cywilnego.

(M. Kaliński, P. Winczorek, W sprawie zakresu skutków uznania postanowienia wzorca umownego za niedozwolone i jego zgodności z Konstytucją RP, Przegląd Sądowy z 2013 r. Nr 9)