Skutki wpisania niedozwolonego postanowienia do rejestru – utrwalone obecnie orzecznictwo Sądu Najwyższego

Od 2008 r. W ostatnim orzecznictwie Sąd Najwyższy konsekwentnie odmawia rozciągnięcia mocy wiążącej wyroku uznającego postanowienia wzorca umownego za niedozwolone na przedsiębiorców innych niż pozwany. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2014 r., I CSK 20/14 stanowi jedynie niechlubny wyjątek potwierdzający tą regułę.

Prezes UOKiK w stanowisku przedstawionym w ramach konsultacji projektu założeń reformy kontroli abstrakcyjnej postanowień wzorców umownych podkreślił niejednolitość orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie skutków wpisania niedozwolonego postanowienia do rejestru – dla porównania wskazał „chociażby dwa ostatnie orzeczenia”: wyrok z dnia 12 lutego 2014 r., III SK 18/13 oraz wspomniane postanowienie w sprawie I CSK 20/14.

Prezes Urzędu sformułował swoje stanowisko niezwykle zręcznie, ale słowo „chociażby” nie wydaje się na miejscu. Od uchwały z dnia 7 października 2008 r. III CZP 80/08, SN konsekwentnie reprezentuje pogląd, zgodnie z którym orzeczenie, stwierdzające niedozwolony charakter postanowienia, nie wywiera skutków w stosunku do wzorców umownych innych przedsiębiorców. Poza sprawą I CSK 20/14 nie doszukałem się żadnego orzeczenia SN kwestionującego tą linię orzeczniczą, którą SN w wyroku w sprawie III SK 18/13 określa jako „utrwalone obecnie orzecznictwo Sądu Najwyższego” (Prezes UOKiK wskazuje wyrok z 13.05.2010 r. III SK 29/09, ale jakoś nie widzę w nim jasnego poglądu na temat; zresztą przeciwny wniosek z tej uchwały wywiódł SN w uchwale III CZP 73/13).  

[dodany akapit]: konsumentwsieci.pl doszukał się (patrz komentarz do wpisu) postanowienia SN z 14.02.2012 r. III SK 32/11 (LEX nr 1170692), w którym SN odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania z powołaniem się na brak istotnego zagadnienia prawnego, jako że kwestia mocy wiążącej została rozstrzygnięta w uchwale III SZP 3/06 w sposób następujący: "Stosowanie postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów i wpisanych do rejestru, o którym mowa w art. 47945 § 2 k.p.c., może być uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów". Podobnie sprawa wyglądała w postanowieniu SN z dnia 10.12.2009 r. III SK 34/09 (LEX nr 1243058) i z 18.05.2010 r. III SK 10/10 - tutaj ponownie SN nie analizował głębiej tematu, tylko odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej z uwagi na uchwałę w sprawie III SZP 3/06. Oznacza to, że pogląd o konsekwencji SN od 2008 r. wymaga zrewidowania. Co nie zmienia faktu, że pogląd o obecnie utrwalonej linii orzeczniczej  nadal się broni.

Od czasu uchwały w sprawie III CZP 80/08 w jedyną słuszną linię orzeczniczą SN wpisują się następujące orzeczenia:

·         wyrok z 12.04.2011 r. III SK 44/10

·         wyrok z 20.09.2013 r. II CSK 708/12

·         wyrok z 23.10.2013 r. IV CSK 142/13

·         uchwała z 13.12.2013 r. III CZP 73/13

·         wyrok z 12.02.2014 r.  III SK 18/13

SN, w uzasadnieniu wyroku w sprawie III SK 18/13, wskazuje jeszcze postanowienie z 16.09. 2011 r. I CSK 676/10 i uchwałę z 13.01.2011 r., III CZP 119/10 – ale ja nie mogę się w nich jakoś doszukać jednoznacznego stanowiska w tej kwestii (treść w nawiasie dodana: żeby było ciekawiej, SN w postanowieniu III SK 32/11 doszukał się w postanowieniu I CSK 676/10 odmiennego poglądu).

Proponowane w projekcie założeń zmiany zostały również zaakceptowane przez Sąd Najwyższy w ramach konsultacji – SN nie zgłosił uwag odnośnie proponowanych zmian. Warto też zauważyć, że również w toczących się w 2011 r. konsultacjach dotyczących propozycji zmian ukształtowania rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone Sąd Najwyższy kwestionował wykładnię zmierzającą do rozszerzenia mocy wiążącej postanowień wpisanych do rejestru (por. pismo Biura Studiów i Analiz Sądu Najwyższego z 4.07.2011 r. BSA 1-055-72/11, niepubl.).

W świetle powyższego postanowienie w sprawie I CSK 20/14 smuci – w świetle obecnie utrwalonej linii orzeczniczej powinno nastąpić przedstawienie zagadnienia prawnego do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów.

Postanowienie w sprawie I CSK 20/14

Kolejnym powodem do smutku jest to, że tak ważki pogląd jest skąpo uzasadniony… SN stwierdził:

To, że sąd dokonuje tzw. abstrakcyjnej kontroli postanowienia wzorca umownego, a prawomocny wyrok stwierdzający uznanie za niedozwolone postanowienia wzorca umowy jest skuteczny wobec osób trzecich w żadnym razie nie oznacza, iż postanowienie uznane za niedozwolone, po wpisaniu go do rejestru prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, ma charakter normy generalnej i abstrakcyjnej. Jest oczywiste, że takie ujęcie godziłoby bezpośrednio i wprost w postanowienia Konstytucji normujące kompetencje do stanowienia norm prawnych. W rozważanym wypadku nie mamy jednak do czynienia z prawotwórczą działalnością sądu, lecz z klasycznym stosowaniem prawa. Natomiast z woli samego ustawodawcy prawomocny wyrok stwierdzający uznanie za niedozwolone postanowienia wzorca umowy ma, po wpisaniu go do właściwego rejestru, skutek wobec osób trzecich. W konsekwencji rozszerzona prawomocność wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 479⁴³ k.p.c.) uzasadnia odrzucenie pozwu w razie wytoczenia powództwa przez inną stronę powodową przeciwko innej stronie pozwanej, jeżeli przedmiotem sporu są takie same postanowienia wzorca, jak wpisane do rejestru prowadzonego przez Prezesa UOK i K.

Nie można się też zgodzić, że wyrok uznający postanowienie za niedozwolone jest klasycznym stosowaniem prawa. Skoro po wpisie do rejestru wyrok ma wiązać wszystkich przedsiębiorców stosujących identyczne lub tożsame postanowienie, to jak tu nie mówić o normie generalnej i abstrakcyjnej? SN odwołuje się do woli ustawodawcy w tym zakresie… Tylko że wola ustawodawcy jest ograniczone przepisami Konstytucji – co podkreślił SN w uchwale w sprawie III CZP 73/13 (opisywana na blogu).

Wyrok w sprawie III SK 18/13

Uzasadnienie wyroku III SK 18/13 w porównaniu do postanowienia I CSK 20/14 to niebo a ziemia. Poniżej dwie tezy wyjęte przed szereg w LEX-ie:

Ani wyrok Sądu Okręgowego - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, ani wpis postanowienia do rejestru nie wiąże w sprawach dotyczących innego przedsiębiorcy, nawet jeżeli kwestionowane w takim postępowaniu postanowienia wzorca umowy mają tożsame brzmienie, co postanowienia uznane wcześniej za niedozwolone i wpisane do rejestru.

Praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów może być dalsze stosowanie postanowienia, którego treść jest identyczna z treścią postanowienia, które zostało wpisane do rejestru, tylko przez tego samego przedsiębiorcę, który uczestniczył w postępowaniu zakończonym wpisem do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone. Z uwagi na zasady ustalania niedozwolonego charakteru postanowienia wzorca umowy nie jest możliwe traktowanie jako praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów w rozumieniu art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. zachowania innego przedsiębiorcy, polegającego na stosowaniu postanowień wpisanych do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone i nakładanie kar pieniężnych z tego tytułu.

Polecam wszystkim lekturę uzasadnienia, poniżej omawiam kilka zasadniczych argumentów SN:

1.    Poglądy doktryny i orzecznictwa

SN przytacza szereg publikacji doktryny opowiadających się za jednym i drugim poglądem – wynik to 11:6 dla zawężonej mocy wiążącej (z zastrzeżeniem, że poglądy popierające rozszerzoną moc wiążącą były wyrażone na gruncie poprzedniej linii orzeczniczej).

SN wymienia też orzeczenia składające się na „utrwalone obecnie orzecznictwo Sądu Najwyższego” (to z tego wyroku pochodzi powtarzane przeze mnie sformułowanie). Jak już wskazałem powyżej, nie dopatrzyłem się jednoznacznego stanowiska w dwóch z przywoływanych orzeczeń. Dodatkowo warto wskazać, że SN nie przywołał uchwały w sprawie III CZP 73/13.

2.    Zasada efektywności prawa unijnego w uchwale III SZP 3/06

Jednym z zasadniczych argumentów za rozszerzeniem mocy wiążącej na innych przedsiębiorców, które podniósł Sąd Najwyższy w uchwale III SZP 3/06, była konieczność zapewnienia efektywności dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich.

SN w wyroku III SK 18/13 wskazał, że ta argumentacja jest już nieaktualna w związku z wydaniem przez TSUE wyroku z 26 kwietnia 2012 r. w sprawie C-472/10Invitel. SN twierdzi, że obecnie „nie ma potrzeby odwoływania się do zasady efektywności prawa unijnego w celu poszerzenia zakresu skutków wpisu postanowienia do rejestru niedozwolonych postanowień”. Co więcej – powołując się na opinię Rzecznik Generalnej z 6 grudnia 2011 r. stwierdza, że

„dokonywanie takiej rozszerzającej interpretacji byłoby raczej sprzeczne z prawem unijnym”.

3.   Argumenty dotyczące różnicy pomiędzy art. 23a uokk z 2000 r. a art. 24 ust. 2 pkt 1 uokk  z 2007 r.

SN wskazuje, że:

Podczas gdy brzmienie art. 23a ust. 2 uokik z 2000 r. uzasadniało założenie, zgodnie z którym wymienione w tym przepisie zachowanie polegające na stosowaniu postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, zostało uznane przez prawodawcę za bezprawne w treści art. 23a ust. 2 uokik, podobnego zabiegu interpretacyjnego nie można przeprowadzić w przypadku art. 24 ust. 2 pkt 1-3 uokik, który jedynie wylicza w sposób przykładowy zachowania przedsiębiorców, jakie mogą naruszać zakaz praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów z art. 24 ust. 1 uokik

SN zauważa też, że na gruncie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów z 2000 r. Prezes UOKiK nie mógł nakładać kar pieniężnych z tytułu naruszenia zbiorowych interesów konsumentów. Przyznanie Prezesowi UOKiK takiego uprawnienia ma „istotne znaczenie z punktu widzenia standardów, jakie powinny być dochowywane w postępowaniach administracyjnych prowadzących do nałożenia dolegliwych kar pieniężnych, w sytuacji, gdy rejestr, o którym mowa, prowadzony jest - jak wskazuje się w piśmiennictwie, w szczególności zaś w powołanych powyżej publikacjach - w mało czytelny sposób, a możliwość zapoznania się z motywami leżącymi u podstaw wpisu postanowienia do rejestru jest ograniczona”.

Praktyka Sądu Apelacyjnego w Warszawie (częściowo też SOKiK)

Sąd Najwyższy sobie, a Sąd Apelacyjny w Warszawie (SOKiK w dużej części też) sobie. W wielu orzeczeniach pojawia się praktycznie ten sam fragment uzasadnienia, w  tym następująca teza:

Powaga rzeczy osądzonej wyroku uznającego postanowienie wzorca umowy za niedozwolone wyłącza - od chwili wpisania tego postanowienia do rejestru (art. 497(43) w związku z art. 365 i art. 479(45) § 2 k.p.c.) - ponowne wytoczenie powództwa w tym przedmiocie, także przez osobę nie biorącą udziału w sprawie, w której wydano wyrok.

Ale może coś się jednak zmienia – na portalu orzeczeń ostatnie orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Warszawie, które wpisują się w tą linię orzeczniczą, pochodzą z lutego 2014 r.:

·         z 6.02.2014 (VI ACa 922/13),

·         19.02.2014 r. (VI ACa 1126/13) i

·         21.02.2014 r. (VI ACa 1122/13).

A wyrok SN w sprawie III SK 18/13 – z wyjątkowo rozbudowaną przeciwna argumentacją - z 12.02.2014 r.

Praktyka Prezesa UOKiK 

Warto zauważyć, że w ostatnim czasie, w sprawach dotyczących klauzul, Prezes UOKiK niezwykle często wydaje decyzje zobowiązujące. Np. w doniesieniu prasowym dot. działań Urzędu przeciwko deweloperom podano, że 29 na 30 decyzji wydanych w pierwszej połowie 2014 r. to decyzje zobowiązujące.

Decyzja zobowiązująca to rozwiązanie lepsze dla konsumenta i dla przedsiębiorcy, więc taka praktyka cieszy. Myślę jednak, że omawiane orzecznictwo SN stanowi dodatkową zachętę dla Prezesa UOKiK w tym zakresie.